Sobota,
20 kwietnia
Jerzy Jarnuszkiewicz – Rzeźby
Jerzy Jarnuszkiewicz urodził się w Kaliszu, co lubił podkreślać: „[…] jedynym mieście oznaczonym przez Ptolemeusza na obszarze obejmującym późniejszą Polskę”[1]. We wspomnieniach Jerzego Jarnuszkiewicza Kalisz wiąże się z wyborem przyszłej profesji. „Miałem około pięciu lat – wspominał – szliśmy z matką obok cmentarza w Kaliszu, gdzie był zakład kamieniarski. Zobaczyłem, jak robotnicy odkuwali jakieś części nagrobka, i pamiętam przejęcie, emocje, jakich doznałem, i poczucie, że strasznie chcę to robić”[2].
Twórczość Jarnuszkiewicza jest rozpięta między monumentalnością wyrazu, a kameralnym, prywatnym dyskursem. Między powagą tematu i delikatnością formy. Czasem te skłonności, może skrajne, ale niesprzeczne, łączą się w jednym dziele. Tak chyba jest w przypadku powszechnie znanej figurki „Małego Powstańca”. Figurki właśnie, a nie „rzeźby”, bo dzieło to wyrasta ze wspomnianych już doświadczeń „galanteryjnych”, z tradycji małych form, drobiazgów, artystycznych bibelotów, prywatnych pamiątek, którymi lubimy się otaczać i które pozostają na wyciągnięcie ręki, postawione na półce, wypełniające przestrzeń naszej codzienności.
Jego artystyczna wizja rozdziela się na dwa główne nurty, zbudowane jakby na opozycyjnych wobec siebie biegunach. Jeden z nich kształtuje dążenie do monumentalizmu, siły wyrazu masy, heroiczności gestu, ekspresji ruchu, geometrycznej analizy i doskonałości. Drugi jest bardziej prywatny i wyraźniej związany z wczesnymi, manualnymi doświadczeniami. Bardziej dekoracyjny, stylizowany i jeśli tak można powiedzieć – graficzny.
Jarnuszkiewicz był sprawnym manualistą ze swobodą posługującym się formułą realistyczną, co w okresie realizmu socjalistycznego było oczekiwaną postawą. Jarnuszkiewicz rzeźbił szybko, przyjmował sporo zamówień, w tym tak monumentalnych jak dekoracje warszawskiego MDM-u. Ale też odczuwał pustkę i wypalenie. „Nie było mnie stać na zrobienie kroku naprzód i wyjście poza ograniczenia formalne […]. Instynktownie czułem, że moje rzeźbienie zaczyna być jedynie powtarzaniem kształtów”[3]. Wyjściem z kryzysu okazało się swoiste „uprywatnienie” sztuki, zwrócenie się ku emocji i ekspresji, subiektywizacja wizji świata. Najpełniej ukazują to dramatyczne kompozycje z tych lat, takie jak „Suka”, czy „Marcinelle”, ta druga z charakterystycznym dla tego czasu podtytułem „Grupa tragiczna”.
Druga połowa lat pięćdziesiątych to stopniowe odchodzenie od problemów ekspresji i wyrazowości na rzecz nowej problematyki przestrzeni i otoczenia jako komponentów dzieła rzeźbiarskiego. Niezwykle ważnym elementem tych doświadczeń są zespołowe prace nad nowatorskimi projektami pomników – Oświęcimskiego i Grunwaldzkiego oraz dziś niemal zapomnianych projektów przepraw mostowych na Trasie Świętokrzyskiej i Trasie Łazienkowskiej (1961).
Z tego też okresu pochodzi kaliski pomnik Adama Asnyka. Jego powstanie związane było z obchodami 1800-lecia miasta. W czerwcu 1958 roku Komitet Jubileuszu XVIII Wieków Kalisza zwrócił się bezpośrednio do artysty z prośbą o opracowanie projektu i realizację pomnika. Wybór Jarnuszkiewicza na autora monumentu wynikał z jego pozycji zawodowej, prestiżu i rozgłosu związanego z prestiżowym konkursem na projekt pomnika ofiar faszyzmu w Oświęcimiu-Brzezince oraz faktu, że Jarnuszkiewicz urodził się w Kaliszu. Władze miasta chciały, by postać Asnyka uwiecznił inny sławny kaliszanin. Jarnuszkiewicz świadomie szukał wówczas nowej formuły monumentu, nowego miejsca dla sztuki w przestrzeni publicznej. Monumentu odchodzącego od formuły statuarycznego pomnika, z figurą na cokole. W intencji Jarnuszkiewicza pomnik poety-filozofa miał być kameralny, daleki od monumentalizmu i patosu. Ale winien odnosić się do form znanych i powszechnie rozpoznawalnych. Stąd decyzja o specyficznej „świątkowej” stylizacji i ustawienie figury poety niemal bezpośrednio na chodniku. Jak sam Jarnuszkiewicz mówił, Asnyk „jest wśród ludzi, dla których pisał”. I stąd także przesunięcie figury nieco w bok, z osi kompozycji (Jarnuszkiewicz uważał, że kompozycja oparta na symetrii jest wynikiem braku wyobraźni). Takie decyzje kompozycyjne wobec rzeźby pomnikowej były w sztuce polskiej tych lat czymś wyjątkowym. Rezygnacja z cokołu, swoista „demokratyzacja” przestrzeni upamiętnienia, która przestaje być hierarchiczna, a staje się osiągalna, bliska, wprowadzało zupełnie nową problematykę, czyniąc z pomnika (zazwyczaj wyizolowanego) aktywną przestrzeń emocjonalnych relacji.
Metalowe kompozycje Jarnuszkiewicza, powstające zaledwie w ciągu kilku lat, są wyjątkowym zjawiskiem w sztuce polskiej. Są świadectwem zmagań z przestrzenią, formą, tradycją rzeźbiarską, ale też z prozaicznymi ograniczeniami technicznymi. Zawiera się w nich jedno z najistotniejszych w polskiej rzeźbie współczesnej wyzwań – opisania i interpretacji niematerialnej przestrzeni, odwzorowania kosmicznego ładu, poszukiwania przez sztukę pierwotnego porządku świata.
Jarnuszkiewicz to także jeden z najwybitniejszych polskich grafików i medalierów. Skromna ekspozycja nie jest w stanie zmieścić bogactwa tej sztuki. Prezentujemy na niej wybór mało znanych gwaszy i rysunków artysty, które dają wgląd w ten niezwykły świat człowieka, który lubił powtarzać, że „najpierw jesteśmy ludźmi, potem poetami, i na końcu artystami”.
Kurator: Prof. Waldemar Baraniewski
[1] J. Jarnuszkiewicz, O mojej pracy, w: Jerzy Jarnuszkiewicz. Rzeźby, medale i rysunki, kat. wyst., Galeria Kordegarda w Warszawie, listopad 1990, Warszawa 1990, s. 7.
[2] W. Baraniewski, Rozmowa z profesorem Jerzym Jarnuszkiewiczem, w: W kręgu Pracowni Jarnuszkiewicza. W 35-lecie pracy pedagogicznej profesora Jerzego Jarnuszkiewicza, Wydawnictwo Muzeum Akademii Sztuk Pięknych w Warszawie, Warszawa 1983, s. 7.
[3] Tamże, s.7.
Jerzy Jarnuszkiewicz
Rzeźbiarz, medalier, grafik, rysownik. Jeden z najwybitniejszych twórców współczesnych. Urodził się 27 lutego 1919 roku w Kaliszu. Studiował w Szkole Sztuk Zdobniczych i Przemysłu Artystycznego w Krakowie w latach 1936-1938 pod kierunkiem prof. Karola Homolacsa i Franciszka Kalfasa, a następnie w warszawskiej Szkole Sztuk Zdobniczych i Malarstwa pod kierunkiem Zofii Trzecińskiej-Kamińskiej. Po wojnie kontynuował studia w ASP w Warszawie w latach 1946-1950 w pracowni prof. Tadeusza Breyera, a następnie Franciszka Strynkiewicza. Po uzyskaniu dyplomu, od 1950 roku prowadził zajęcia z kompozycji brył architektoniczno-rzeźbiarskich na Wydziale Rzeźby, a od 1954 r. samodzielną pracownię dyplomującą. W roku 1955 został docentem, zaś w 1969 został powołany na stanowisko profesora nadzwyczajnego; tytuł profesora zwyczajnego uzyskał w 1980 roku. Całe twórcze życie związany był z warszawską ASP. W pedagogice artystycznej zrealizował model pracowni programowej, analitycznej, otwartej na współpracę, m.in. z wybitnymi architektami – Oskarem Hansenem i Jerzym Sołtanem. Samodzielną pracę artystyczną rozpoczął w czasie okupacji i kontynuował podczas studiów po wojnie, wykonując m.in. monumentalne rzeźby dla Cmentarza Żołnierzy Radzieckich w Warszawie oraz fontannę na Rynku Mariensztackim i inne drobne prace rzeźbiarskie. Od 1946 r. uczestniczył w wielu konkursach na pomniki, m.in. na pomnik Mickiewicza w Poznaniu (1955, z arch. arch. Bohdanem Lachertem i Janem Knothe), Bohaterów Warszawy (1957, z arch. Bohdanem Lachertem), Zwycięstwa Grunwaldzkiego (1959, z arch. Włodzimierzem Wittekiem) oraz w Międzynarodowym Konkursie na Pomnik Ofiar Faszyzmu na terenie obozu zagłady Auschwitz-Birkenau (1957). Projekt polskiego zespołu (Oskar Hansen, Jerzy Jarnuszkiewicz, Julian Pałka, Lechosław Rosiński, Edmund Kupiecki, Tadeusz Plasota, Zofia Hansen) został wyróżniony I nagrodą, ale niezrealizowany. Uczestniczył też w realizacji innej wersji tego pomnika, wraz z Giorgio Simoncinim, Pietro Cascellą i Julianem Pałką (odsł. 1967).W 1959 roku z inicjatywy władz Kalisza projektuje dla miasta pomnik Adama Asnyka (odsłonięty 24 lipca 1960 r.). Od początku lat sześćdziesiątych Jarnuszkiewicz tworzy prawie wyłącznie w metalu, łącząc dramatyczną ekspresję i dynamikę formy z rygoryzmem geometrycznych podziałów przestrzennych. Najbardziej intensywny okres jego twórczości zamyka się w latach 1963-1968. Uczestniczył w wielu plenerach rzeźbiarskich, realizując monumentalne formy przestrzenne, m.in. „Forma Viva” w Ravne w Jugosławi (1964), w Ostravie (1967) i Aalborg (Dania 1967). Jego „Kompozycje drogowskazowa” została wyróżniona I nagrodą na I Biennale Form Przestrzennych w Elblągu (1965). Tworzył również monumentalne rzeźby religijne: ołtarz i krucyfiks w kościele w Québec w Kanadzie (1963), krucyfiks w kościele Katolickiego Uniwersytetu Lubelskiego (1968-1971), rzeźbę „Wniebowstąpienie” w kaplicy Seminarium Duchownego w Białymstoku (1987-1998). Szczególne miejsce w jego dorobku zajmuje „Homagium”, pomnik papieża Jana Pawła II i kardynała Stefana Wyszyńskiego na dziedzińcu KUL-u (1979-1983) oraz jedno z ostatnich dzieł rzeźbiarza, grupa „Pieta” przeznaczona na grób rodziców artysty na warszawskich Powązkach (1991-1996). Jarnuszkiewicz był też wybitnym medalierem, autorem monet obiegowych oraz rysownikiem i grafikiem, twórcą ekslibrisów. Dorobek rzeźbiarski oraz wieloletnia działalność pedagogiczna Jarnuszkiewicza miały ogromny wpływ na ukształtowanie się nowoczesnej tradycji rzeźbiarskiej w środowisku warszawskim. Jerzy Jarnuszkiewicz umiera 15 lipca 2005 roku, o godzinie 15.00 w szpitalu na Solcu w Warszawie.
Specjalne podziękowania dla Pani Anny Grocholskiej-Jarnuszkiewicz i Pani Marii Komorowskiej za użyczenia prac na wystawę Jerzego Jarnuszkiewicza.
Patronat honorowy Krystian Kinastowski Prezydent Miasta Kalisza.
Patronat honorowy Prof. Adam Myjak Rektor Akademii Sztuk Pięknych w Warszawie.
Na wystawie, zorganizowanej z okazji 100. rocznicy urodzin artysty, prezentowane będą prace z kolekcji Muzeum Akademii Sztuk Pięknych w Warszawie, Centrum Rzeźby Polskiej w Orońsku i kolekcji prywatnych.
Patronaty medialne: TVP Kultura, SZUM, Ziemia Kaliska, Radio Poznań, Radio Centrum
Wystawę można obejrzeć w terminie: 12.12.2019 – 24.01.2020 r.
Fot. Jakub Seydak
